آشنایی با سوره های قرآن قسمت اول

آشنایى با سوره‏های قرآن کریم

پیشگفتار

آگاهى‏هاى كلى و مقدماتى

پیامبر اسلام(ص) مى‏فرماید: اگر در زندگى، خواستار «سعادت‏»، و در مرگ، طالب «شهادت‏» هستید، اگر نجات در روز حسرت، و سایه سار در گرماى محشر را مى‏خواهید، و اگر هدایت را در روز سرگردانى و حیرت قیامت مى‏خواهید، قرآن بیاموزید، زیرا كه آن: كلام خدا و ایمنى از شیطان است و مایه برترى در میزان. ⁽¹⁾

و نیز پیامبر اسلام(ص) مى‏فرماید: «بهترین شما كسانى هستند كه قرآن را فراگیرند و به دیگران هم بیاموزند» ⁽²⁾

امام صادق(ع) مى‏فرماید: «خداوند قرآن را براى زمان خاص یا مردم خاص قرار نداده است. بلكه قرآن، تا روز قیامت، در هر زمان، تازه، و نزد هر قومى شاداب است.» ⁽³⁾

«قرآن باید در تمام شئون زندگى ما حاضر باشد» (امام خمینى)

1- وظیفه ما در قبال قرآن

مسلمان بودن و بیگانگى با قرآن، سازگار نیست.

اعتقاد به اسلام و ناآشنائى نسبت به كلام الله مجید، زشت و نكوهیده و ننگ است. و...

بنده خدا بودن و با پیامبر خدا، انس نداشتن، عجیب و باور نكردنى است. ادعاى دوستى خدا كردن ولى كلام دوست را نخواندن و نفهمیدن، قابل قبول نیست. با این حساب، وظیفه یك مسلمان، نسبت به قرآن كریم، آنست كه این كتاب آسمانى را كه مجموعه پیام‏هاى الهى و وحى خداوند به پیامبر، و حاوى دین اوست، در مرتبه اول بتواند درست بخواند، از آن پس، معنى آیات و مفهوم سوره‏ها را درك كند و در مرحله سوم، به دستورات قرآن عمل كند، و در عمل هم، اخلاص داشته باشد... و در راه تحقق بخشیدن به اهداف آن و اجراى قوانینش در سایه یك حكومت و نظام اسلامى بكوشد.

«خواندن‏»، «فهمیدن‏»، «عمل كردن‏»، «پیاده كردن در جامعه‏»...

گرچه شناخت تفصیلى قرآن و آشنائى با دریاى مواج حقایق آن و چشیدن و سیراب‏شدن از كوثر زلال و گواراى معارفش، در علم تفسیر و كتب مفصل میسر است ولى بدست آوردن شناختى كلى و اجمالى نسبت به كل این كتاب مبارك و محتواى سوره‏هاى آن، حداقل كارى است كه براى هر مسلمان، ضرورى است. و... هدف از تنظیم این نوشته، بیشتر كسب همین شناخت اجمالى براى علاقه‏مندان، بخصوص جوانان عزیز و دانش‏آموزان گرانقدر مى‏باشد.

شناخت اینكه: قرآن چیست؟ و چه هدف و نقشى دارد و به چه كار مى‏آید؟ و چه مطالبى در آن است؟...

در اینجا بد نیست كه چند جمله از امام خمینى - اطال الله عمره - كه عرفان مجسم است و حیات‏بخش مسلمین و آبروبخش اسلام در این قرن و این جهان و آشناترین قرآن شناس، به معارف این پیام آسمانى، نقل كنیم:

«قرآن، غنى‏ترین كتاب‏هاى عالم است در تعلیم و تربیت. (18/9/60)

«قرآن و اسلام، مهجور و مظلوم است. براى اینكه مهجوریت قرآن و مهجوریت اسلام، به این است كه مسائل مهم قرآنى و مسائل مهم اسلامى یا بكلى مهجور است، یا برخلاف آنها، بسیارى از دولتهاى اسلامى قیام كردند...» (21/11/60)

«قرآن، باید در تمام شؤون زندگى ما حاضر باشد.» (21/11/60)

«قرآن كریم، فشرده‏اى از تمام خلقت، و تمام چیزهائى كه در بعثت باید انجام بگیرد. قرآن كریم، یك سفره‏اى است كه خداى تبارك و تعالى بوسیله پیغمبر اكرم در بین بشر گسترده‏است كه تمام بشر از آن، هر یك به مقدار استعداد خودش استفاده مى‏كند.» (11/3/60)

«باید همگان افكار خودشان را متوجه كنند به این كتاب بزرگ، تااینكه با این كتاب بزرگ را بطورى كه هست و بطوریكه ما مى‏توانیم از او استفاده كنیم. همه استفاده كنند. و قرآن آمده است براى استفاده همه طبقات، هر كس به مقدار استعداد خود.» (11/3/60)

اینك، به چند بحث كلى، بصورت خیلى فشرده، پیرامون قرآن كریم، اشاره مى‏كنیم، تا برسیم به توضیح پیرامون تك‏تك سوره‏هاى قرآن:

2- تاریخچه و چگونگى نگارش و تدوین قرآن

قرآن، كه معجزه جاویدان پیامبر اسلام است، كتاب شناخت و معرفت است.

كتاب انسان‏سازى و تربیت بشر است.

كتاب نور و روشنائى و حكمت است. كتاب اندیشه و تفكر و تدبر و خداشناسى است.

قرآن، كتاب ایمان و عمل صالح و جهاد و عدالت اجتماعى است.

كتاب بشارت و انذار، وعد و وعید است.

كتاب تاریخ سازنده است. كتاب سازنده تاریخ است.

كتاب حكومت و سیاست و قانون است.

كتاب همیشگى و همه‏جائى و همه جانبه و جامع است.

كتاب هدایت و راهنمایى است... و سخن خداوند است و پیام آسمانى او.

این قرآن، بتدریج، در مدت 23 سال در شرایط گوناگون و طبق نیاز، نازل شد و احكام و مقررات و عقاید و معارف اسلام، از طریق «وحى‏» به پیامبر رسید و پیامبر هم آیات كتاب را به مردم ابلاغ كرد.

آیات قرآن كه نازل مى‏گردید، پیامبر آنها را بازگو مى‏كرد، تا هم خودش آنها را حفظ كند و هم نویسندگان وحى، آنها را ثبت كرده و بنویسند. نویسندگان آیات قرآن به نام «كتاب وحى‏» معروف بودند كه بارزترین این چهره‏ها، على بن ابیطالب(ع) بود.

نویسندگان وحى، آیات نازل شده را، بر اساس امكانات آن دوران، روى پوسته درختان، برگ درخت، پارچه و حریر پوست‏حیوانات، استخوانهاى پهن، سنگ و سفال، و احیانا كاغذ، مى‏نوشتند.

اولین آیاتى كه نازل شد، آیات اول سوره «علق‏» بود كه در آغاز بعثت انجام گرفت. از آن پس براى مدتى طولانى، نزول آیات قطع شد ولى مجددا شروع گردید.

آنچه نازل مى‏شد در خانه پیامبر نگهدارى مى‏شد تا بعدا بصورت یك مجموعه در آید. حافظه قوى عرب‏ها، و نیز شوق فراوان مسلمین و همچنین مجذوب شدن افراد به زیبایى و فصاحت و بلاغت و گیرایى قرآن، باعث‏شده بود كه آیات را زود حفظ كنند.

3- تقسیمات قرآن

قرآن 114 سوره دارد و بیش از 6 هزار آیه. و مجموع قرآن را هم به 30 جزء تقسیم كرده‏اند و هر جزء هم از چهار قسمت - بنام حزب - تشكیل شده است. و هر سوره هم از چند جمله و فراز - كه بنام «آیه‏» نامیده مى‏شود - تشكیل یافته است.

سوره‏ها (غیر از سوره نهم، توبه) با «بسم الله‏» شروع شده است.

طولانى‏ترین سوره‏ها «بقره‏» است، با 286 آیه، و كوتاهترین سوره‏ها «كوثر» است با سه آیه.

آیات، به تدریج كه نازل مى‏شد. بدنبال هم نوشته مى‏شد و تا وقتى كه «بسم الله‏» نمى‏آمد، نویسندگان وحى، آیات را در دنباله آیات قبل بعنوان ادامه همان سوره مى‏نوشتند. این جریان عادى و طبیعى قضیه بود.

غالبا ترتیب آیه‏هاى یك سوره، بر حسب نزول بود. مگر در برخى از موارد، كه شخص پیامبر(ص)، از طریق دریافت وحى، دستور مى‏داد كه این آیات، در فلان سوره، یا قبل و بعد از فلان آیه، نوشته شود، كه این ترتیب غیر عادى بود. وگرنه آیاتى كه پشت‏سر هم - با فاصله زمانى یا بى‏فاصله - نازل مى‏شد كتاب وحى، آنها را بدنبال هم ثبت مى‏كردند تا شروع آیات دیگر، با بسم الله الرحمن الرحیم، كه مى‏فهمیدند سوره جدیدى است. این را امام صادق(ع) فرموده است. ⁽⁴⁾ قرآنى را كه على(ع) بعدا تنظیم كرد، بر اساس تاریخ نزول بود.

بسیارى از علماء معتقدند كه چون تا آخرین روزهاى حیات پیامبر، آیات به مناسبتهائى نازل مى‏شد، بنابراین، در حال وفات پیامبر، گرچه كل آیات قرآن، موجود و نوشته شده بود، ولى بصورت یك مجموعه مدون و بصورت یك صحیفه و میان دو جلد، گردآورى نشده بود و این كار بعد از آن حضرت انجام گرفت. خود پیامبر(ص) چنین مسئولیتى را به على(ع) واگذار كرده بود.

در زمان عثمان، چون اختلاف در نحوه قرائت قرآن پیش آمده بود، هیئتى به سرپرستى «زید بن ثابت‏» ماموریت‏یافتند كه همه نسخه‏هاى رائج را جمع‏آورى كرده و بر اساس متواترترین و مشهورترین نوع قرائت، یك نسخه تدوین كنند. و چنین نیز شد. نسخه‏هاى دیگر را از بین بردند و براى وحدت قرائت، از روى آن نسخه، عینا چند نسخه برداشته شد كه به هر یك از شهرهاى: مكه، بصره، كوفه، مصر، یمن، شام، بحرین و... فرستاده شد و یكى هم كه نسخه اصلى و مادر بود (معروف به «ام‏») در خود مدینه نگهدارى مى‏شد.

ترتیبى كه در قرآن‏هاى موجود است، بر اساس تاریخ نزول آیات و سوره‏ها نیست. در كتاب مفصلتر، تحقیقات فراوانى درباره تشخیص سیر نزول آیه‏ها و سوره‏هاى قرآن برحسب زمان، انجام گرفته و حتى فهرست‏سوره‏ها بر اساس تاریخ نزول، ذكر شده است. ولى چون تفاوت‏هایى با هم دارند و در نتیجه تحقیقات، وحدت نظر نیست، از این جهت از نقل هرست‏سوره‏ها بر آن اساس صرفنظر مى‏شود.

4- اسامى قرآن

از خود قرآن كریم، در آیات شریفه، با عناوین و اسامى گوناگونى یاد شده است. همچون: قرآن، فرقان، نور، كلام الله، ذكر، احسن الحدیث، مثانى، تنزیل، بیان، بلاغ مبین، مجید، كریم، كتاب، مبین و...

امام صادق(ع) فرموده است: قرآن، به كل این كتاب آسمانى گفته مى‏شود ولى فرقان، به آیات محكماتى كه عمل كردن به آنها واجب است. ⁽⁵⁾ دقت در معنى و مفهوم هر یك از این اسامى، مطالب زیادى را براى ما روشن مى‏سازد.

5- اسامى سوره‏هاى قرآن

هر یك از 114 سوره قرآن، اسمى دارد. بعضى سوره‏ها هم چندین نام دارد. بعنوان مثال، سوره حمد، بیست و چند نام دارد.

نام بعضى از سوره‏ها به اسم اشخاص است. مانند سوره‏هاى: یونس، هود، یوسف، ابراهیم، محمد، مریم، لقمان، نوح و... نام بعضى از سوره‏ها هم از حروف مقطعه اول سوره گرفته شده، مثل سوره‏هاى: طه، یس، ص، ق و... و اكثر سوره‏هاى دیگر، به نام پدیده‏هاى طبیعى، حیوانات، تیپ‏ها و گروههاى اجتماعى، حوادث تاریخى و... مى‏باشد.

نام سوره‏ها، یك چیز قطعى و اجتناب‏ناپذیر نیست. اغلب به تناسب موضوع و مسئله‏اى است كه در سوره مطرح شده یا از موضوعات گوناگون یك سوره، چشمگیرتر بوده‏است.

روى همین جهت است كه بعضى از سوره‏ها چند اسم دارند. و به همین جهت هم بوده‏است كه در برخى از نسخه‏هاى قرآن، براى سوره‏ها نامى نمى‏نوشتند، و یا اینكه مى‏گفتند: سوره‏اى كه در آن بقره یا آل عمران یا مریم ذكر شده است، نه اینكه اسم اینها مشخصا همینها باشد. البته طبیعى است كه با گذشت زمان آن مشخصه، بعنوان نام سوره، معروفیت پیدا كرده علم بشود.

در این نوشته، سعى شده است توضیحى مختصر هم درباره نام سوره‏ها داده شود.

6- معناى «سوره‏»

كلمه سوره، از ریشه لغوى «سور» گرفته شده است. سورة به معنى رفعت و منزلت است. باروى شهر را «سور» مى‏نامند.

«سوره بخشى از قرآن است، همانند شهرى كه حصار و دیواره‏اى، آنرا از قسمتهاى دیگر جدا مى‏كند.» ⁽⁶⁾

7- شناخت مكى و مدنى

از جالب‏ترین مباحث‏شناخت قرآن، شناخت آیات و سوره‏هاى مكى و مدنى است. و نیز شناخت آیاتى كه در مكه درباره اهل مدینه نازل شده و در مدینه، درباره اهل مكه. یا آیاتى كه در جحفه، بیت المقدس، طائف، حدیبیه و... نازل شده، یا شناخت آیه‏هاى مدنى در سوره‏هاى مكى، یا آیات مكى و سوره‏هاى مدنى.

سوره‏ها و آیه‏هاى مكى، به آنهایى گفته مى‏شود كه قبل از هجرت، نازل شده باشد و سوره‏هاى مدنى به سوره‏هایى كه بعد از هجرت، نازل شده، اگرچه در مكه باشد.

بعضى از علماء هم، ملاك مكى یا مدنى بودن آیات و سوره‏ها را، نزول آنها در مكه یا مدینه (و اطراف هر یك) دانسته‏اند. نه قبل از هجرت و بعد از هجرت.

نزول اغلب سوره‏هاى كوتاه قرآن، دفعى و در یك نوبت و یكپارچه بوده است و همچنین بعضى از سوره‏هاى متوسط قرآن. حدود پنجاه و سه سوره از سوره‏هاى قرآن به اینصورت فرود آمده است.

ولى بیشتر سوره‏هاى بزرگ، در چند نوبت و به مناسبت‏هاى گوناگون نازل شده و بعدا مجموعه آنها بصورت یك سوره درآمده است، كه گاهى فاصله زمانى آیات نازله كه در یك سوره آمده، به چند سال هم مى‏رسد. در بعضى موارد، در وسط آیات مدنى، آیه‏هاى مكى گنجانده شده است.

در مورد ترتیب سوره‏ها به شكل كنونى در كل قرآن بسیارى آن را به دستور پیامبر(ص) مى‏دانند، و برخى این ترتیب را بر اساس نظر صحابه. همچنانكه گفته شد، در اعتبار مكى یا مدنى بودن، بعضى‏ها «زمان‏» را ملاك قرار داده‏اند و بعضى‏ها «مكان‏» را.

در هر صورت، به یكى از دو راه مى‏توان مكى یا مدنى بودن آیه و سوره را معلوم كرد:

1 - دلیل نقلى: استفاده از احادیث ائمه(ع).

2 - دلیل مضمونى: دقت در محتوا و مضمون آیات و سوره‏ها.

گفته‏اند ⁽⁷⁾ : آیات و سوره‏هاى «مكى‏» معمولا این ویژگى‏ها را دارد: (با توجه به مضمون آنها).

1 - دعوت به اصول عقائد، خدا، قیامت، بهشت، و جهنم و...

2 - دعوت به اخلاق متعالى (در قبال فساد اخلاق دوره جاهلى).

3 - كوتاه بودن آیات و سوره‏ها (با توجه به بعد ادبى و فصاحت و بلاغت بیشترى كه در سوره‏هاى كوچك است).

4- كثرت سوگند، و سوره‏هائى كه با سوگند شروع مى‏شود.

5- بحث و مجادله با مشركین و ابطال نظریه آنان.

6 - كثرت (یا ایها الناس...) و ندرت و كم بودن (یا ایها الذین آمنوا...) در اول آیات.

7 - قصص انبیاء و امت‏ها و گروههاى اجتماعى موافق و مخالف.

در مقابل، آیات مدنى، معمولا این خصوصیات را دارد:

1 - طولانى بودن آیات و سوره‏ها.

2 - جدال با اهل كتاب (یهود و نصارى) و دعوت آنان به توحید اسلام.

3 - دعوت به جهاد و مسائل مربوطه.

4- بیان احكام و مقررات و قوانین اجتماعى مثل: نماز، روزه، زكات، خمس، حدود، قصاص، اهل ذمه، جزیه، احكام ارث و... قوانین دیگر.

مجددا یادآورى مى‏شود كه این ملاكها، صورت غالب و اكثریت را بیان مى‏كند نه یك حكم كلى و غیر قابل استثناء را.