آشنایی با سوره های قرآن قسمت دوم

8- شان نزول

شان نزول، یعنى شناختن موقعیت و مناسبتى كه در آن آیات، نازل شده است. این شناخت، به ما كمك مى‏كند كه آیات و معارف آنها را بهتر و دقیقتر درك كنیم، انگیزه و حكمت تشریع بعضى از احكام را بدانیم و آیاتى كه مفاهیمش كلى است، مصداقهاى جزئى و خاص آنها را هم بشناسیم.

داناترین قرآن‏شناس، به این اسباب نزول، امام على(ع) است كه خود فرموده است: «هیچ آیه‏اى نازل نشده مگر اینكه مى‏دانم كه درباره چه كسى، و كجا و كى و به چه مناسبتى نازل شده. خداى من، به من قلبى با ادراك و زبانى گویا بخشیده است.» ⁽⁸⁾

و نیز فرموده است: «قرآن در سه بخش نازل شده است. یك سوم آن درباره ما و دشمنان ما است. یك سوم دیگر، سنت‏ها و مثلهاست. و یك سوم هم، فریضه‏ها و احكام و قوانین است.» ⁽⁹⁾

این، یك تقسیم‏بندى كلى نسبت به محتواى قرآن كریم است.

9- تفسیر قرآن

تفسیر بمعناى روشن ساختن و پرده‏برداشتن از روى یك چیز است.

علم تفسیر، یكى از علوم مهم اسلامى مربوط به قرآن است. علمى است كه براى ما كشف نقاب و پرده از چهره الفاظ و آیات قرآن مى‏كند و ما را به فهم مفاهیم واقعى قرآن و مراد خداى تعالى نزدیك مى‏سازد.

تفسیر، یا در مورد الفاظ مشكل و غیر مانوس است كه موجب ابهام‏هائى در فهم معنى آیه یا آیاتى مى‏شود، یا اینكه مواردى بصورت مجمل و مختصر بیان شده كه احتیاج به توضیح و تفصیل و تشریح دارد.

بزرگترین مفسران قرآن، ائمه اهلبیت(ع) مى‏باشند كه خانه‏زاد قرآن و پرورش یافته مكتب وحى‏اند و از سرچشمه، آب نوشیده‏اند و علمشان خدائى است.

در تفسیر قرآن، شیوه‏هاى گوناگونى وجود دارد كه یكى از آنها، تفسیر متكى به احادیث ست‏یعنى در فهم مراد از آیه، به روایاتى كه از ائمه نقل شده، اعتماد مى‏شود. و شیوه دیگر، و تفسیر قرآن به قرآن است‏یعنى از كنار هم گذاشتن آیات مشابه و جمع‏بندى از آیات در زمینه خاصى، به روشن كردن معناى آیه مى‏پردازند و با استناد به برخى آیات كلیدى در فهم معارف قرآن و شاخص قراردادن آنها مراد آیات دیگر را (حتى آیات متشابه را) بدست مى‏آورند. و این دقیقتر و عمیقتر از صرف كنار هم گذاشتن آیات، و نتیجه‏گیرى از جمع‏بندى آنهاست، كه مرحوم علامه طباطبایى در «المیزان‏» بر این اساس تفسیر كرده‏است و به عنوان نمونه، تفسیر برهان و تفسیر نور الثقلین، از تفسیرهاى حدیثى است. و شیوه‏هاى دیگرى هم در تفسیر قرآن وجود دارد.

10- تفسیر به راى

طبق روایات زیادى، از «تفسیر به راى‏» نهى شده و به كسى كه تفسیر به راى كند وعده آتش دوزخ داده شده است.

تفسیر به راى آن است كه انسان، قرآن را بر اساس نظریات شخصى خود، آنگونه كه مى‏پسندد، آنطور كه دلش مى‏خواهد و مورد نظرش است تفسیر و معنى كند و قرآن را بر آراء شخصى خود تطبیق دهد و عقیده شخصى خود را به قرآن تحمیل كند. یعنى بجاى آنكه شاگرد قرآن باشد و به پیام قرآن گوش دل بسپارد و هرچه از قرآن برمى‏آید آن را بپذیرد (چه در زمینه عقائد، چه احكام و غیره...) بخواهد كه به زور معنائى را به قرآن نسبت دهد و مایل باشد كه از قرآن اینگونه مطلب بدست آید، به تعبیر علامه طباطبایى، رسوبات ذهنى و پیشداورى‏هاى خود را در فهم معنى آیات، دخالت بدهد; و دنباله‏روى و پیروى از قرآن را رها كند... این گونه برخورد با قرآن، شیوه قلب‏هاى بیمار و اندیشه‏هاى ناسالم است و سر از التقاط درخواهد آورد و حرام و ممنوع است.

11- محكم و متشابه

در خود قرآن، در یك تقسیم بندى، آیات را به «محكمات‏» و «متشابهات‏» تقسیم مى‏كند و بیماردلان را دنباله روایات متشابه معرفى مى‏نماید. ⁽¹⁰⁾

محكمات، آیاتى هستند كه از نظر لفظ و معنى، محكم و استوار و بدون ابهام و شبهه هستند و مراد از آیه روشن است و آن را به معانى دیگر نمى‏توان حمل كرد. ولى متشابهات، آیاتى هستند كه یا از نظر لفظ، یا از نظر معنى، ابهام‏ها و چند پهلوئى‏هائى دارند و قابل این هستند كه به معانى گوناگون، تاویل و تفسیر شوند و براى فهم درست مقصود، باید از جائى دیگر دلیل و شاهد بیاوریم. البته براى محكم و متشابه، معانى دیگرى هم گفته‏اند كه بیان آنها چندان ضرورتى ندارد.

ائمه و اهلبیت عصمت (ع)، طبق بعضى از احادیث، به مقصود واقعى آیات متشابه واقفند چرا كه آنان مصداق اكمل «راسخین در علم‏» هستند.

12- ناسخ و منسوخ

گاهى در آیات قرآن، بیان حكم و قانونى شده است. سپس آیه‏اى نازل شده. حكم و دستور العمل سابق را لغو، باطل یا متوقف كرده و قانونى دیگر بیان مى‏كند و در واقع سرآمدن مدت عمل به حكم سابق را اعلام مى‏كند معناى نسخ همین است، یعنى برداشتن یك حكم و عوض كردن یك تشریع. آیه‏اى را كه حكمش عوض شده «منسوخ‏» مى‏گویند و آیه‏اى را كه بعدا آمده «ناسخ‏» است. ممكن است در تنظیم قرآن به آیه ناسخى برخورد كنیم كه در نوشتن، پیش از منسوخ آمده باشد.

پس مى‏بینیم كه شناخت آیات ناسخ و منسوخ، علاوه بر كمكى كه به فهم درست معانى آیات مى‏كند، ما را از اشتباه در تفسیر و برداشت غلط و انحرافى از این كتاب آسمانى بازمى‏دارد. لذا دانستن آیات محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ و عام و خاص، براى كسى كه تفسیر قرآن مى‏كند ضرورى است.

در نسخ، این تغییر حكم، طبق شرائط زمانى و مقتضیات خاص مكلفین است كه بر اساس مصلحتى معین، از طرف خداوند انجام مى‏گیرد.

مثال: فرضا آیاتى به مؤمنین دستور مى‏دهد كه در مقابل تعرض و آزار مشركین عفو اغماض و گذشت كنند (آیات مخصوص به دوران مكه) و آیاتى هم فرمان مقابله و مبارزه و جهاد در برابر مشركین مى‏دهد (از آیات دوره مدینه) آیات نوع دوم، نسخ كننده حكم آیات اولى است.

1- فاتحه [گشاینده]

چون قرآن با این سوره شروع مى‏شود و این سوره آغازگر قرآن است، «فاتحه‏» نامیده مى‏شود. بخاطر حمد و ستایشى كه در این سوره از خداوند بعمل آمده نام دیگرش سوره «حمد» است. و نیز بنام «شكر» و «وافیه‏» و «نور» هم از آن یاد مى‏شود. نام دیگرش «سبع المثانى‏» است و نیز «ام الكتاب‏». امام صادق(ع) فرموده است: سوره‏اى كه اولش ستایش، وسطش اخلاص و آخرش نیایش است. (تفسیر برهان ج 1 ص 42.)

این سوره 7 آیه دارد و در سال سوم بعثت آمده و چهل و سومین سوره است كه در مكه نازل شده است. بعضى هم این سوره را اولین سوره دانسته‏اند. شده است. بعضى هم این سوره را اولین سوره دانسته‏اند.

2- بقره [گاو ماده]

در آیات 17 تا 73 این سوره داستان فرمان خدا به بنى اسرائیل، مبنى بر كشتن و ذبح كردن گاو، بیان شده است.

این سوره كلا در مورد مؤمنین و مشركین و منافقین و خلقت آدم و بدعتهاى اهل كتاب و ماجراهاى موسى و بنى اسرائیل و بناى كعبه توسط حضرت ابراهیم و نعمتهاى خداوند و مسائل قصاص و وصیت و قتال با مشركین و نكاح و طلاق و ربا و مجادله ابراهیم با مشركین بر سر اعتقاد به توحید و تغییر قبله و احكامى از حج و ارث و روزه و ... مى‏باشد. آیة الكرسى، آیه 255 این سوره است.

286 آیه دارد و بیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است.

286 آیه دارد و بیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است.

3- آل عمران

عمران پدر حضرت مریم بود. خاندان عمران عبارت مى‏شود از عمران و همسرش و مریم و عیسى. در آیه 33 مى‏خوانیم:

«خداوند، آدم و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید.»

در این سوره، كه 200 آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسى و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگى مسلمین در آن فراز و نشیبها، سخن مى‏گوید. در بخشى هم ولادت مریم و عیسى و نصارى و مجادله با اهل كتاب مطرح است و از شیوه‏هاى عمل مخالفان و مخالفت‏هاى یهودیان هم سخن به میان آمده است و در كل، بشارتى براى اصحاب پیامبر است. میان آمده است و در كل، بشارتى براى اصحاب پیامبر است.

4- نساء [زنان]

در قسمتهائى از این سوره، مسائل و احكامى درباره ازدواج با زنان و حقوق آنان و روابط خانوادگى و حل اختلافات و مسئله ارث و طلاق و ... بیان شده است. از آیه 136 به بعد، تشریح روحیات منافقین است.

از موضوعات دیگر این سوره، احكام نماز و جهاد و هجرت و شهادات و تجارت، حالات اهل كتاب، و همچنین شئون جامعه اسلامى است كه بر ویرانه‏هاى سنت‏هاى جاهلى بنا مى‏شود. و دستورات اجتماعى اسلام در این سوره ذكر شده است.

این سوره در مدینه و پس از هجرت نازل شده است. و 176 آیه دارد.

این سوره در مدینه و پس از هجرت نازل شده است. و 176 آیه دارد.

5- مائده [سفره و خوان غذا]

در آیه 112 تا 115 حواریون و پیروان عیسى(ع) از او درخواست مى‏كنند كه براى اطمینان بیشتر، خداوند از آسمان، خوان غذا فرود آورد. و عیسى از خداوند مى‏خواهد كه:

«پروردگارا! براى ما غذائى از آسمان نازل كن تا براى اول و آخر ما عید باشد و نشانه‏اى از تو ... ».

نام دیگر سوره، «عقود» است. این سوره داراى 120 آیه است و پس از هجرت، در مدینه جزء آخرین سوره‏هائى است كه نازل شده و عمدتا تاكید آیاتش بر بناى اجتماعى اسلامى، بر پایه بینش توحیدى و مبارزه با خرافات و شركها و تاسیس روابط صحیح اجتماعى و احكام حلال و حرام مى‏باشد. حرمت‏شراب و قمار، در آیه 90 آمد است.

و از این رهگذر، مسائلى از عهد و پیمان و حدود و قصاص و داستهائى از هابیل و قابیل و از بنى اسرائیل نیز بیان شده است، كه در زمینه مسائل حقوقى و جزائى مى‏باشد. مطالب مربوط به غدیر خم در آیات 3 و 67 بیان شده است. مربوط به غدیر خم در آیات 3 و 67 بیان شده است.

6- انعام [احشام و چهارپایان]

در قسمتهائى از آیات 136 تا 144 و رسوم و سنت‏هاى جاهلى را در باره گاو و گوسفند و شتر و بز و قربانى و گوشت آن بیان كرده و در اصلاح عقائد انحرافى آنان در مورد این حیوانات كوشیده است.

تلاش همیشگى قرآن در اصلاح «عقیده‏» انسان بخصوص در مورد الوهیت و عبودیت، در این سوره روشن است و در همین باره به مسائلى از قبیل توحید و نبوت و معاد و احتجاج با مشركین و برخى وظائف شرعى پرداخته است.

این سوره 165 آیه دارد و جز 6 آیه، بقیه در مكه و قبل از هجرت نازل شده است و بنا به نقلى آیات 20، 23، 91، 93، 114، 140، 151، 152، 153، از این سوره، مكى است. این سوره، پس از سوره «حجر» نازل شده است. سوره «حجر» نازل شده است.

7- اعراف [جائى است میان بهشت و جهنم]

در آیات 45 تا 48 از گروهى كه در قیامت، در اعراف خواهند بود یا مى‏كند و از خطاب‏هاى آنان با اهل بهشت، در رابطه با اعمال و پاداشها سخن مى‏گوید. بنا به تفسیرى هم، این اصحاب اعراف، ممكن است ائمه باشند كه در حدیث است كه:

«نحن الاعراف‏» - ما اعرافیم كه یاران خود را مى‏شناسیم و هر كس كه ما را بشناسد و ما او را بشناسیم وارد بهشت مى‏شود.(تفسیر البرهان ج 2 ص 17.)

این سوره، بیشتر روى سخن با مشركین دارد و نیز مؤمنین، و از سرنوشت انسانها در طول تاریخ در رابطه با وفا به عهد خدائى و نیز فرجام كار انسان در آخرت، و عذاب و پاداش و عرش و ساعت و قرآن و ... سخن مى‏گوید و از آیه 148 به بعد، اشاره به رجعتى كه در قوم موسى بصورت گوساله پرستى پیدا شد مى‏كند. خطاب «یا بنى آدم‏» چندین بار تكرار شده و لحن هشدار دهنده دارد. این سوره در مكه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد. هشدار دهنده دارد. این سوره در مكه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد.

8- انفال [منابع و ثروت‏هاى عمومى در طبیعت]

در نخستین آیه این سوره، حكم ثروت‏هاى عمومى و اینكه از آن كیست و چگونه و در چه راهى مصرف مى‏شود، بیان شده است این سوره به نام «بدر» هم گفته شده زیرا پس از هجرت به مدینه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان، این سوره در سال دوم هجرى نازل شده است و متضمن مسائلى مربوط به جهاد و غنائم و انفال و هجرت مى‏باشد و به تعبیر امام باقر و امام صادق، سوره انفال، بریدن دماغ كفار است. كنایه از ضربه‏هائى كه بر آنان وارده شده است.

نزول این سوره پس از اولین حركت مسلحانه مسلمانان (جنگ بدر) درخور تامل و دقت است. به جمع‏بندى نقاط قوت و ضعف و ارزیابى عمل مسلمین پرداخته و رهنمودهاى متناسبى مى‏دهد.

این سوره 75 آیه دارد و نود و سومین سوره‏اى است كه نازل شده است.

این سوره 75 آیه دارد و نود و سومین سوره‏اى است كه نازل شده است.

9- توبه [بازگشت]

در آیه 2 سخن از این است كه اگر مشركین از راه كج و انحرافى خویش باز گردند و حق را بپذیرند به نفع آنهاست.

این سوره، بخصوص در 40 آیه اول، اعلام جنگ با مشركین و منافقین و اولتیماتوم با آنهاست و (آخرین حرف)ها را با آنها مى‏زند. و بخاطر همین لحن حاد، بدون «بسم الله الرحمن الرحیم‏» شروع مى‏شود.

از آخرین سوره‏هاى نازل شده در سال هشتم هجرى و به روایتى در سال نهم در مدینه است و از نظر ترسیم خط مشى حكومت اسلامى با قبایل و گروه‏ها و جناحهاى مخالف و روش سیاسى اسلام، در روابط و عملها، اهمیت‏خاصى دارد.

روحیه شهادت طلبى مسلمین و رسیدن به «احدى الحسنیین‏» در آیه 52 مطرح شده است و در آیه 107 ماجراى مسجد ضرار و توطئه منافقین بیان گردیده است.

نام دیگر این سوره «برائت‏» است. بنا به اعلان برائت و بیزارى نسبت به مشركین پیمان شكن. و بهمین جهت هم در اول سوره بسم الله ... نیست زیرا بسم الله نشان امان و رافت است و سوره برائت، بر داشتن امان است و در آن، شمشیر است.(از على علیه السلام. به نقل مرحوم طبرسى.)

در این سوره، مفصلا درباره منافقین بحث‏شده است و مشت آنان را در رابطه با مسائل مبارزاتى و اقتصادى باز كرده است و به همین جهت نام دیگرش «فاضحه‏» یعنى رسوا كننده است. داراى 129 آیه است. است. داراى 129 آیه است.

10- یونس [نام یكى از پیامبران]

در این سوره كه 109 آیه دارد و در مكه نازل شده، علاوه بر یادى از یونس پیامبر، مسائلى در مورد توحید و رسالت انبیاء و سرگذشت امتهاى گذشته بمیان آمده است. كه قوت قلبى براى مسلمین است و عبرتى است براى مخالفان عنود و سركش. بخصوص سرگذشت هلاكت بار فرعون و سپاه او و غرق شدنشان. فرعون و سپاه او و غرق شدنشان.